De dood van een patriarch

Op 5 april gaf ook de befaamde zilverrug Bokito de geest. Hij zal vast bij leven al aangestaard zijn door kleine aapjes aan de andere kant van het glas. Nu hij overleden is, hoeft hij zich daar niet meer druk om te maken. Of misschien toch wel?

Natuurhistorisch Museum Rotterdam heeft uitgesproken zijn lichaam op te willen zetten, ter ongenoegen van etholoog Frans van der Helm. “Bokito is een persoon, die zet je niet op”, zo pleit hij in NRC. Ik had direct sympathie voor zijn sympathie, maar toch bleven er wat vragen hangen.

Wat is nou een persoon? Wat hoort bij personen en wat niet? Iemand opzetten zien we als onwaardig, denk maar aan de horror die Taylor ervoer bij het zien van zijn opgezette reisgenoot Dodge in de originele Planet of the Apes. Dat doen we met mensen niet, en met Bokito als ‘mens genoeg’ dus ook niet. Maar is dat wel zo?

Ik ‘ken’ er in elk geval drie waarmee dat wel gebeurd is en het ontbrak daar niet aan respect, integendeel. De twee grootste communistische revolutionairen, Mao Zedong en Vladimir Lenin, zijn gemummificeerd en nog altijd te zien voor lering en verering. Nu is het onwaarschijnlijk dat verering een rol speelt bij het opzetten van Bokito. Voor ons is hij geen groot leider, maar een aap uit een dierentuin. 

De reden om Bokito op te zetten, zal dichter bij die van mijn derde opgezette persoon liggen: achttiende-eeuwse rechtsfilosoof Jeremy Bentham. Door het glas van een vitrine in het Londense University College zou je hem haast in zijn ogen kunnen kijken, want anders dan Lenin en Mao zit hij rechtop. Helaas is het mummificatieproces van zijn hoofd niet goed verlopen, dus dit deel is een wassen kopie. Het voelt wat ironisch dat de dode denker, die zo belangrijk is geweest voor dierenwelzijn, zelf zo in een vitrine zit. Anders dan voor Bokito en zijn voorganger in Leiden was de keuze voor Bentham vrijwillig. Het bewaren van zijn lichaam kon informatief en daarmee nuttig zijn, geheel in lijn met zijn utilitaristisch denken.

Waarom deze vergelijking des te meer opgaat, is omdat Bokito’s hele leven ook stond voor dit doel: nuttig zijn voor de mens. Ja, hij speelde als alfaman een belangrijke rol in de balans van de gorillagroep, maar dit is uiteindelijk óók voor ons, voor het hebben van een dergelijke apengroep in een dierentuin, voor onze nieuwsgierigheid en ons plezier, en voor onze waardering van biodiversiteit. Had hij er ook uit vrije keus willen zitten? Komt respect komt voor Bokito niet te laat en op de verkeerde plek? Toestemming kunnen we nooit vragen aan dieren, maar we kunnen wel zien dat we consistent zijn bij het opzetten van Bokito: zijn functie was altijd al bepaald door ons en voor ons.

Wat dan? Van der Helm doet een poging om Bokito dichter naar ons toe te trekken, uit een soort uitgebreid humanisme. Ik waardeer zijn sympathie. Er zijn verschillende pogingen gedaan om mensapen ook mensenrechten te geven, dit idee is niet nieuw. Het heet Great Ape Personhood en het wordt gesteund door grootheden als Peter Singer, Jane Goodall en Richard Dawkins. Toch is deze houding mijns inziens het tegenovergestelde van wat Charles Darwin en Frans de Waal ons laten zien: dat we niet zo verschillen van de andere dieren. De mensaap is niet, met ons, een categorie boven de rest maar juist onze ingang naar de dierenwereld. In plaats van proberen de mensapen naar onze verheven hoogte te trekken, kunnen we misschien beter proberen een stapje naar beneden te doen en ons realiseren dat wij niet zo bijzonder zijn als we graag denken. Ze doen ons beseffen dat we niet het evenbeeld van God zijn, er geen heiligheid is die ons onkwetsbaar maakt. In plaats van ons zorgen maken over het opzetten van een persoon, kunnen we ons juist realiseren dat dát misschien niet eens zo erg is. Het mooie aan denken over dieren, en zeker mensapen, is dat ze ons laten denken over onszelf.