Rechtvaardigheid bij (andere) apen

Weblogbericht | 26-04-2024 | Jong RDA

In maart 2024 stierf primatoloog Frans de Waal, een van de grootste wetenschappers van eigen bodem. Bij veel mensen liet hij een blijvende indruk achter, en een bijgeschaafd zelfbeeld. In zijn werk focuste hij op de studie van gedrag, ethologie, en hij gaf minstens zo waardevolle inzichten met betrekking tot de filosofie van gedrag: ethiek. Het werk van De Waal blijf ik meenemen in mijn eigen werk voor de klas. Een van mijn favorieten is de video van de ongelijk betaalde kapucijnaapjes. Hier zit namelijk ontzettend veel in. Het gaat als volgt: 

De Waal introduceert de ‘fairness study’, die hij uitvoerde met onderzoekster Sarah Brosnan. Het experiment toont een van de twee biologische ‘pilaren’ van moraal (de andere is empathie). Twee kapucijnaapjes wordt een simpele taak geleerd: het teruggeven van een steen. Voor deze taak krijgen zij een beloning en zoals je al voelt aankomen – deze beloning is niet gelijk. De eerste voert de taak uit en krijgt komkommer, een acceptabele beloning. Ze kunnen hiervoor prima heel wat keren de taak doen. Maar nadat de partner voor exact dezelfde taak een druif krijgt (veel lekkerder, volgens de gemiddelde kapucijnaap) en de minder betaalde aap wederom komkommer is het totaal niet acceptabel! Het gedrag van de minder betaalde aap is bijzonder opvallend, juist in zijn herkenbaarheid. De komkommer wordt tegen de onderzoekster gesmeten en er wordt op de tafel geslagen en aan de kooi geschud. Het publiek in de video lacht, de meeste van mijn leerlingen ook, sommigen hebben medelijden.

Nadat de tweede aap nogmaals een druif krijgt, het onrecht zet door, doet de verongelijkte aap iets opvallends wat De Waal kort noemt. Ze test de steen. De kijker ziet hoe de aap het steentje tegen de celmuur slaat. De verongelijkte probeert als een kleine wetenschapper een verklaring te vinden voor haar mindere behandeling. Misschien is de steen ‘rot’, zoals een rotte noot? Dáárom krijgt ze misschien minder! Maar nee, er lijkt niks raars te zijn. Ze geeft de steen vrijwel direct terug en krijgt wéér komkommer die uiteraard weer, uit protest, moet worden teruggesmeten. De Waal vat het nog even samen als een metafoor voor de in 2011 spelende Wall Street Protests. Niet onterecht. Er wordt om gelachen, misschien ook terecht, maar met lachen dreigt wel het gevaar dat we de zaak niet serieus genoeg nemen.

Ik laat leerlingen hier altijd over nadenken. We hebben het eerst over algemenere vragen: ‘Wat zagen we? Wat viel je op?’ Maar er zit nog veel meer in: ‘Zegt dit iets over onze morele overtuigingen? Waar komen die vandaan? Welke emoties herkennen we in de aap? Wat is de betekenis van deze emoties? In welke situaties worden we boos of jaloers? Is het soms ‘goed’ om boos of jaloers te zijn? Zouden honden vergelijkbaar reageren, als ze de taak konden doen? Of katten? En krokodillen? Is daartussen een verschil en waarom? Hoe zou jij reageren? Wie heeft er een bijbaan? Heb je collega’s die meer verdienen? Doen ze dan ook meer of beter werk? Of is er een andere verklaring? Is die acceptabel? Zoekt de aap ook naar een verklaring? Is denken niet iets typisch menselijks? Waar zien we aan dat de aap denkt? Weet je zekerder dat jouw klasgenoot denkt dan die aap?’ De video roept zoveel vragen op – over een aantal van de belangrijkste kwesties van de moraal – en hij laat zien dat veel van de antwoorden goed te vinden zijn met een open blik. 

En zo blijft De Waal levend. In de filosofieles zie ik zijn werk steeds meer als standaardliteratuur. Maar ook de biologiedocent wil ik uitnodigen hem te gebruiken: een korte Darwinistische blik op de situatie laat zien dat samenwerking alleen overleeft wanneer men onrecht niet accepteert. Samenwerking is namelijk iets wat al lang in ons zit en samenwerken betekent samen profijt. Ik krab jou en jij krabt mij, toch? Even heel erg platgeslagen: als een vriend en ik samen ergens werken en hij krijgt dubbel mijn loon, kan hij een twee keer zo grote auto kopen en twee keer zo veel bling en trekt hij misschien wel twee keer zoveel potentiële partners aan. Waarom zou ik willen dat deze activiteit doorzet als die mijn kansen alleen maar verkleint? Een gevoel dat zich in protest uit, is dan een evolutionair voordeel. En zo begrijpen we ook biologisch gezien de Wall Street Protests en is rechtvaardigheid duidelijk niet een geheel ménselijke uitvinding. 

Dieren snappen onrecht, en het is de taak van mensen om hun belang precies te begrijpen, af te wegen, én te vertegenwoordigen. Aan ons, ook vanuit de RDA en Jong RDA, om het steentje tegen de muur te slaan en vragen: ‘Voor wie moet vaker de komkommer gesmeten worden?’

We streven ernaar om mensen aan het woord te laten met diverse ideeën en visies op de positie van het dier. Dit blog is geschreven door Jong RDA-lid Wim Smit, op persoonlijke titel. Het geeft dus niet per se de mening van de Raad weer. Smit heeft een achtergrond in psychobiologie en ethiek. Deze thema's komen bij hem samen in de dierethiek. Momenteel werkt hij als filosofiedocent bij het Sint Oelbert Gymnasium in Oosterhout.